Salih Begê Hênî (1868-1925)

#1 · 02/01/2024, 00:55

Jêgirtin ji Xelîl di 02/01/2024, 00:55 de
Jidayikbûna wî wekî sala 1868 an jî 1869 tê zanîn. Ji ber ku di zaroktiya wî de bawê wî miriye kalikê wî (bavê diya wî) bi perwerdehiya wî re mijûl bûye. Li cem xalê xwe Şêx Merûf dest bi medreseyê dike û pirtûkên dînî dixwîne. Mekteba Rûştiyê qedandiye. Li cem gelek ‘alimên derdorê ders xwendiye. Demekê dersdarî kiriye, piştre li Erxenî, Maden û Hênê miftîtî kiriye. Mirîdê Şêx Se’îd bû, girêdayî terîqeta Neqşebendiyê bû. Dema Cumhuriyet îlan dibe dev ji miftitiyê berdide, naxwaze xizmeta hikumeta nû bike.

Wextê Şêx Se’îd li hember hikûmeta nû ya tirkan serî hildide Salih Beg jî li kêleka Şêx beşdari Qiyamê dibe. Piştî ku serhildana Şêx Se’îd têk diçe Salih Beg tevî hin malbatiyên xwe dîl tê girtin. Salih Beg dema dîl tê girtin ji lingê xwe brîndar bûye. Di encama darizandinê de Salih Beg û hevrêyên wî di sala 1925ê de hatin dardakirin.

Salih Begê Hênî digel kurdî (kurmancî û zazakî) bi tirkî, farsî û êrebî zanibûye. Ligel ku li herêmê bi ‘alimtiya xwe navdar bûye helbestên curbicur jî nivîsîne. Bi mijarên dînî û civakî helbestên xwe honane. Di nav Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd de xebat kiriye. Wextê ku Ziya Gökalp li Diyarbekirê da’wa kurdbûnê dikir bi hevre heval bûn. Piştî ku da’wa Ziya Gökalp diqulibe ser tirkbûnê û dikeve xizmeta hikumeta nû, Salih Beg bi helbestên hicvî bersiv daye wî.

Xebatên Derbarê Salih Begê Hênî De

Korkusuz, M. Şefik. (1996). Diyarbekir Uleması. İstanbul

Korkusuz, M. Şefik. (2016) Osmanlı Dönemi Diyarbekir Şairleri. Nurefşan Yayınları. İstanbul.

Ali Erdoğan / “Şehid Salih Begê Hêni” (Doğru Haber Gazetesi, 19 Ocak 2012). https://dogruhaber.com.tr/haber/21932-sehid-salih-bege-heni/ 28.03.2023

Abdulkadir Turan / “Hanili Salih Bey’in Toplum Analizi” (Çınarın Sesi, 04.07.2014). https://www.cinarinsesi.com/hanili-salih-beyin-toplum-analizi-57519h.htm 28.03.2023

“Eger çêkî ji bo cehşê kerê ra
Ji zêr afîr, li nêv eywanê kesra

Mu`ellîm be ji bona wî Felatûn
Bibe saqî ji bo wî îbnû Sîna

Tu wî av dî ji yenbû`a heyatê
Di şûna êm bidî wî lewz û xurma

Meke bawer ku dê sahibhuner be
Ewê dîsa wekî bavê xwe ker be

Dema tu wî ji eywanê derînê
Huner nayê ji wî xeynê zirrînê"

Xezel

“Gerçi enzar–ı ehibbadan dahi dûr olmuşuz,

Rahmet–i Mevla’ya yaklaşmakla mesrur olmuşuz.

Hak yolunda müflis–u hane–harab olduksa da,

Bu harabiyetle biz manada ma’mur olmuşuz.

Ehl–i hakkız, korkmayız idamdan berdardan,

Çünkü te’yid–i İlahi ile mensur olmuşuz.

Hâkim–i Mübtil yedinden madrubin olduksa da,

Emri Hakla Şer’i Garra hakkını ifaya memur olmuşuz.

Kul bize zulmen mucazat etse de perva etmeyiz,

Şüphemiz yoktur ki, indillahta me’cur olmuşuz.

Salih’im, ehl–i salahım. Dine can kıldım feda,

Lütfü hakla teşnegan–ı ab–ı Kevser olmuşuz.”

Hicviye

İttihâdın oğluyum,

Gayrı anam babam yok

Cem’ıyet a’mâlini,

Yürütmeye borçluyum

Ne buyursa yaparım,

Haklı haksız emrine

Körü körüne taparım,

Bu hususta hayam yok

Severim her hâlini,

Hatta ânın uğruna

İmânım bulunmazsa,

Gözlerimi kaparım

Vicdânımı satarım.

Atilla büyük babam,

Hiçbir zaman unutmam

Tahribatla anarşi,

Babamın yâdigarı

Hep insanlara karşı,

Ruhumda var intikam

Ânı asla uyutmam,

Uğradığım yerleri

Yakar Tûran yaparım,

Başka işim olmazsa

Ya’ni ma’mûreleri,

Gözlerimi kaparım

Yakıp viran yaparım.

‘Amucem Timuçin’in,

Kanunumdur yasası

Türkçülük âyininin,

İşte odur esası

Hatırımdan çıkmıyor,

Karakurum yaylası

Dimağımı sarsıyor,

Hele Kızılelma da

Cihangırlık hülyası,

Aklımı çıldırtıyor

Yağmacılık sevdası,

Mümkün ise rüyâda

Uyanıkken olmazsa,

Gözlerimi kaparım

Cihangirlik yaparım.

Ergenekondur benim

Asıl ana vatanım

Orada tahtım tacım

Saltanatım serîrim

Orada kurulursa

Derneğim kurultayım

Ben anda bir kalfayım

Sanmayın ki dilmâc’ım

Han oğlu Han Girayım

İman eden olursa

Son Türklere yalvac’ım

Münkirler bulunmazsa

Gözlerimi kaparım

Peygamberlik satarım

Geçmişlerim ecdâdım

Hep kahraman gürbüzler

Hülâgü’lar Oğuzlar

Nümûnedir meydanda

Yâkutlarla Tunguzlar

Kendimi Türk sanırım

Neden söylenmez adım

Ben de bu son zamanda

Bir inkilâb yaparım

Hem bir şân kazanırım

Hem bir külah kaparım

İstediğim olmazsa

Gözlerimi kaparım

Avrupa’ya kaçarım

O da ele girmezse

Malta’ya can atarım

Yan gelir de yatarım…

Jidayikbûna wî wekî sala 1868 an jî 1869 tê zanîn. Ji ber ku di zaroktiya wî de bawê wî miriye kalikê wî (bavê diya wî) bi perwerdehiya wî re mijûl bûye. Li cem xalê xwe Şêx Merûf dest bi medreseyê dike û pirtûkên dînî dixwîne. Mekteba Rûştiyê qedandiye. Li cem gelek ‘alimên derdorê ders xwendiye. Demekê dersdarî kiriye, piştre li Erxenî, Maden û Hênê miftîtî kiriye. Mirîdê Şêx Se’îd bû, girêdayî terîqeta Neqşebendiyê bû. Dema Cumhuriyet îlan dibe dev ji miftitiyê berdide, naxwaze xizmeta hikumeta nû bike.

Wextê Şêx Se’îd li hember hikûmeta nû ya tirkan serî hildide Salih Beg jî li kêleka Şêx beşdari Qiyamê dibe. Piştî ku serhildana Şêx Se’îd têk diçe Salih Beg tevî hin malbatiyên xwe dîl tê girtin. Salih Beg dema dîl tê girtin ji lingê xwe brîndar bûye. Di encama darizandinê de Salih Beg û hevrêyên wî di sala 1925ê de hatin dardakirin.

Salih Begê Hênî digel kurdî (kurmancî û zazakî) bi tirkî, farsî û êrebî zanibûye. Ligel ku li herêmê bi ‘alimtiya xwe navdar bûye helbestên curbicur jî nivîsîne. Bi mijarên dînî û civakî helbestên xwe honane. Di nav Cemiyeta Teawun û Tereqiya Kurd de xebat kiriye. Wextê ku Ziya Gökalp li Diyarbekirê da’wa kurdbûnê dikir bi hevre heval bûn. Piştî ku da’wa Ziya Gökalp diqulibe ser tirkbûnê û dikeve xizmeta hikumeta nû, Salih Beg bi helbestên hicvî bersiv daye wî.

Xebatên Derbarê Salih Begê Hênî De

Korkusuz, M. Şefik. (1996). Diyarbekir Uleması. İstanbul

Korkusuz, M. Şefik. (2016) Osmanlı Dönemi Diyarbekir Şairleri. Nurefşan Yayınları. İstanbul.

Ali Erdoğan / “Şehid Salih Begê Hêni” (Doğru Haber Gazetesi, 19 Ocak 2012). https://dogruhaber.com.tr/haber/21932-sehid-salih-bege-heni/ 28.03.2023

Abdulkadir Turan / “Hanili Salih Bey’in Toplum Analizi” (Çınarın Sesi, 04.07.2014). https://www.cinarinsesi.com/hanili-salih-beyin-toplum-analizi-57519h.htm 28.03.2023

“Eger çêkî ji bo cehşê kerê ra
Ji zêr afîr, li nêv eywanê kesra

Mu`ellîm be ji bona wî Felatûn
Bibe saqî ji bo wî îbnû Sîna

Tu wî av dî ji yenbû`a heyatê
Di şûna êm bidî wî lewz û xurma

Meke bawer ku dê sahibhuner be
Ewê dîsa wekî bavê xwe ker be

Dema tu wî ji eywanê derînê
Huner nayê ji wî xeynê zirrînê"

Xezel

“Gerçi enzar–ı ehibbadan dahi dûr olmuşuz,

Rahmet–i Mevla’ya yaklaşmakla mesrur olmuşuz.

Hak yolunda müflis–u hane–harab olduksa da,

Bu harabiyetle biz manada ma’mur olmuşuz.

Ehl–i hakkız, korkmayız idamdan berdardan,

Çünkü te’yid–i İlahi ile mensur olmuşuz.

Hâkim–i Mübtil yedinden madrubin olduksa da,

Emri Hakla Şer’i Garra hakkını ifaya memur olmuşuz.

Kul bize zulmen mucazat etse de perva etmeyiz,

Şüphemiz yoktur ki, indillahta me’cur olmuşuz.

Salih’im, ehl–i salahım. Dine can kıldım feda,

Lütfü hakla teşnegan–ı ab–ı Kevser olmuşuz.”

Hicviye

İttihâdın oğluyum,

Gayrı anam babam yok

Cem’ıyet a’mâlini,

Yürütmeye borçluyum

Ne buyursa yaparım,

Haklı haksız emrine

Körü körüne taparım,

Bu hususta hayam yok

Severim her hâlini,

Hatta ânın uğruna

İmânım bulunmazsa,

Gözlerimi kaparım

Vicdânımı satarım.

Atilla büyük babam,

Hiçbir zaman unutmam

Tahribatla anarşi,

Babamın yâdigarı

Hep insanlara karşı,

Ruhumda var intikam

Ânı asla uyutmam,

Uğradığım yerleri

Yakar Tûran yaparım,

Başka işim olmazsa

Ya’ni ma’mûreleri,

Gözlerimi kaparım

Yakıp viran yaparım.

‘Amucem Timuçin’in,

Kanunumdur yasası

Türkçülük âyininin,

İşte odur esası

Hatırımdan çıkmıyor,

Karakurum yaylası

Dimağımı sarsıyor,

Hele Kızılelma da

Cihangırlık hülyası,

Aklımı çıldırtıyor

Yağmacılık sevdası,

Mümkün ise rüyâda

Uyanıkken olmazsa,

Gözlerimi kaparım

Cihangirlik yaparım.

Ergenekondur benim

Asıl ana vatanım

Orada tahtım tacım

Saltanatım serîrim

Orada kurulursa

Derneğim kurultayım

Ben anda bir kalfayım

Sanmayın ki dilmâc’ım

Han oğlu Han Girayım

İman eden olursa

Son Türklere yalvac’ım

Münkirler bulunmazsa

Gözlerimi kaparım

Peygamberlik satarım

Geçmişlerim ecdâdım

Hep kahraman gürbüzler

Hülâgü’lar Oğuzlar

Nümûnedir meydanda

Yâkutlarla Tunguzlar

Kendimi Türk sanırım

Neden söylenmez adım

Ben de bu son zamanda

Bir inkilâb yaparım

Hem bir şân kazanırım

Hem bir külah kaparım

İstediğim olmazsa

Gözlerimi kaparım

Avrupa’ya kaçarım

O da ele girmezse

Malta’ya can atarım

Yan gelir de yatarım…