Şêx ‘Ebdurrehmanê Aqtepî – Rûhî (1854-1910)

#1 · 05/01/2024, 19:06

Jêgirtin ji Xelîl di 05/01/2024, 19:06 de
Şêx ‘Ebdurrehman di sala 1854ê de li gundê Aqtepeya Çinara Diyarbekirê hatiye dinê. Kurê Şêx Hesenê Nûranî ye. Bi malbatî ji Colemêrgê ne, ji Colemêrgê koçî Diyarbekirê kirine. Li Aqtepeyê li medreseya bavê xwe dest bi xwendinê dike. Îcazeta ‘ilmî ji bavê xwe stendiye, îcazeta tesewwifê jî xelîfeyê bavê xwe Şêx Mihemmed wergirtiye. Girêdayî terîqeta Neqşebendîyê ye. Piştî ku bavê wî wefat dike ew di medreseyê de dersdariyê dike. Piştî demekê medreseyê dispêrê birayê xwe Şêx Mihemed Can û bi nivîsê mijûl bûye. Di sala 1910ê de li Diyarbekirê wefat kiriye û li gundê Aqtepeyê hatiye definkirin.

Berhemên Wî

Şêx ‘Ebdurrahman di gelek mijaran de bûye ‘alim. Di berhemên wî de; fiqih, hedîs, tefsîr, ‘eqaîde, bijişkî, stêrnasî û mentiq bûne mijarên sereke. Digel wê, di tesewwifê de jî bipêş ketiye û berhemên xwe di vê çarçoveyê de dane. Di helbestên wî de ‘işqa tesewwufî dibeliqe. Şêx ‘Ebdurrehman di helbestên xwe de mexlesên “Rûhî”, “Şemsî” û “Şemsedîn” bikar anîne. Şêx ‘Ebdurrehmanê Aqtepî di bin tesîra Melayê Cizîrî, Feqiyê Teyran û Ehmedê Xanî de maye. Ev tesîr him jî aliyê ruxsarî him jî ji aliyê naverokê ve xwe di berhemên wî de nîşan dide. Bi tevahî 13 berhemên Şêx ‘Ebdurehmanê Aqtepî li ber dest in.

Berhemên Kurdî;

Rewdu’n-Ne’îm

Şêx ‘Ebdurrehman di edebiyata Kurmancîde yekem kese ku "Mî’racname" nivîsandiye. Ev berhem bi teşeya mesnewiyê ye, bi ‘arûz e. 35 beş û 4531 beyt e. Her rûpeleke berhemê bi rengekî ye (kes, sor, zer). Cara ewilî, Mela Ehmedê Qoxî ew di sala 1966ê de çap kiriye. Cara diduyan jî di sala1986ê de, bi destê Mela Zeynelabidînê kurê Mela Remezanê Amedî hatiye çapkirin. Herwiha wî li serê şerhek jî nivîsiye û malikên wê bi zimanê ‘erebî şirove kirine. Çapa Qoxî 24O rûpel e û ya Amedî jî 534 rûpel e. Di sala 1988ê de Zeynelabidin Zinar piştî wergirtina destûrê, bi alîkariya M. Emîn Narozî, Rewdu’n-Ne’îmê ji tîpên Erebî veguhaztiye tîpên Latînî û di 1991ê de jî li Swêdê daye çapkirin. Ev çap 438 rûpel e. Mijara berhemê ravekirina şekl û şemala (şemaîl) cenabê Resûlê Xweda û Mî’rac e. Tesîra Ehmedê Xanî di vê berhemê de xwe nîşan dide.

Bide saqîya bade yê pur elem
Di dil da me hilbû hezar narê xem

Ku xemgîn bibim ez bivê cur‘e ê
Qetî’ kim bi hiddet serê xame ê

Wekî ney binalim ji qelbê hezîn
Bi kêşim hezar def‘e ah û enîn

Qelem germî bîtin di nezmê gelek
Binalin li ser çerxê ‘alî melek

Nezim kim hinik metemê metemî
Ku giryende kim îns û cinnan hemî

Eger çi ne meqsûdî bû ev kelam
Welêkin ji min xwostî besta meqam

Ji bû hubbê Şehzadeganê Nebî
Nezim kim li vir bendekî ecnebi

Dîwan a Rûhî

Dîwana Rûhî ne dîwaneke muretteb e. Dî dîwana de 28 helbest hene. Bi teşeyên xezel, qesîde, murebbe’, muxemmes û mulemme’ helbest nivîsine. Di nav cureyên helbestên wî de ne‘t, medhiye û recmiyye jî hene. Helbestên wî di çarçoveya tesewwifê de ne.

Gul

Leb gul û gerden gul û xebxeb gul û ruxsar e gul

Dêm gul û çehre gul û ten gul seraser yar e gul

Qed gul û qamet gul û xeddê mûnewwer gul gulî

Cebhetê beyda gul e gul turre ê terrare gul

Çendî nazik herekat e butê gul pîrehenem

‘Işwe gul nazê gul û rûniştin û reftar e gul

Nîne kes yarek wekî yarê me yekser gul bitin

Zulfe muşkîn bûyê gul hem kakulê mekkar e gul

Misle bulbul bê hişî yarê gul endamim çira

Çonkî gîysû helqedar in perçemê ‘eyyar e gul

Hem zinexdan gul heme gul sîne gul ber gul temam

Goşîwarê zer li ser gul nikhetê dildar e gul

‘Aşiqim wek bulbilê fesla buharê gul bidest

Lew di nêv camê me îxfaye gul û îzhar e gul

Zend û bazû gul bizane kef gul û esbû’ gul e

Xunçewem lew ‘aşiqan subh û mesa ezkar e gul

Çeşme min ‘eynê gulab e j dîtina yarê ‘ezîz

Xende gul bûse gul û awur gul û dîdar e gul

Dîlberê gulbun çu gul hîna vebe der ‘alemê

Ewwel û axir gul e ‘alem hemî gulzar e gul

Yarê min terkîbê endamê gul e yekser gul e

Werdê min daîm gul e hem qelbê min efkar e gul

Avîtî ‘işqa te ser min cumle gul tên gulşenê

Meqsedê ‘aşiq çu gul bit seng e gul hem xar e gul

Xaliba Rûhî mûşerref bû bi wesla gulrûxan

Lew xezel gul gul dibêjit serteser tikrar e gul

Tarîx

Kitêbeke wî li ser tarîxê ye û bi zimanê Kurdî ye. Malûmatên di derheqê vê kitêbê di Rojnameya “Kürt Te‟avün ve Teraki”yê de tê dîtin. Kitêb destxet e û hinek beĢên wê jê kêm in. Heta niha xebat li ser nehatiye kirin.

Berhemên Erebî;

1- Kîtabu’l-Îbrîz

2- Keşfu’z- Zulam Fî ‘Eqaîdî Ferq’il- Îslam

3- Minhacu’l-Ûsûl

4- Pirtûkek li ser stêrnasiyê

5- Teqwîm/ rojimêr

6- Kitabu’s-Serfî we’n-Nehwî

7- Kitabu’t-Tip

Xebatine Derbarê Şêx ‘Ebdurrehmanê Aqtepî de

Abdurrahman Aktepî'nin Divanında Hayvan Mazmunları, Hoca Ahmet Yesevi, Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Kongresi, 26- 27 Ağustos 2019, Gölbaşı- Adıyaman.

Aslanoğlu, O. (2020). Gîya di Dîwana Şêx Ebdurrehmanê Aqtepî da . The Journal of Mesopotamian Studies , 5 (1) , 2-46 . DOI: 10.35859/jms.2020.676912

Aqtepî , Ş. E. (2019). Dîwan, (amadekar: Mehmed Emîn Hêvîdar),Weşanên Dara, Kanûna Pêşîn, Stenbol.

Axtepî, Ş. E. (2013) Dîwana Rûhî, Diyarbekir: Weşanên Belkî.

Bozan, M. (2011). Osmanlılar’ın Son Döneminde Makâlât ve Fırak Geleneği: Şeyh Abdurrahman Aktepî Örneği . Marife Dini Araştırmalar Dergisi , 11 (1) , 115-136 . Retrieved from http://marife.org/en/pub/issue/37800/436422

Ertekin, M. Z. (2015). Qelem Di Rewdinne’îma Şêx Ebdurrehmanê Aqtepî De. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi , 1 (2) , 8-27 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/en/pub/buydd/issue/23840/253989

Ertekin, M. Z. (2019). “Recmiyye/Le‟netname Wek Cureyek Nezmê û Le‟netnameya Şêx Ebddurrehmanê Aqtepî ( Lêkolîn-Ferheng)”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Nisan-2019, Cilt: 11, Sayı: 1(23).

Ertekin, M. Z. & Yıldız, A. (2022), Govenda Zimanan Mulemme’ Di Edebîyata Kurdî Ya Klasîk Da, Weşanên Lorya, Wan

Gîya Di Dîwana Şêx Evdirrehman Aqtepî Da, The Journal of Mesopotamion Studies, C: 5/1, Winter 2020.

Özaydın, M. (2008) Şeyh Abdurahman Aktepe Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü Temel Îslam Bilimleri (Tasavvuf) Anabilim Dalı, Yayımlanmış Doktora Tezi.

Yıldız, Zeynep, (2020), Lêkolînek Li Ser Dîwana Şêx ‘Ebdurrehmanê Aqtepî (Rûhî), (Teza Lîsansa Bilin), Zanîngeha Bîngolê

Zinar, Z. (1991). Şêx Ebdurrehmanê Axtepî Rewdneîm. Stokholm.

Şêx ‘Ebdurrehman di sala 1854ê de li gundê Aqtepeya Çinara Diyarbekirê hatiye dinê. Kurê Şêx Hesenê Nûranî ye. Bi malbatî ji Colemêrgê ne, ji Colemêrgê koçî Diyarbekirê kirine. Li Aqtepeyê li medreseya bavê xwe dest bi xwendinê dike. Îcazeta ‘ilmî ji bavê xwe stendiye, îcazeta tesewwifê jî xelîfeyê bavê xwe Şêx Mihemmed wergirtiye. Girêdayî terîqeta Neqşebendîyê ye. Piştî ku bavê wî wefat dike ew di medreseyê de dersdariyê dike. Piştî demekê medreseyê dispêrê birayê xwe Şêx Mihemed Can û bi nivîsê mijûl bûye. Di sala 1910ê de li Diyarbekirê wefat kiriye û li gundê Aqtepeyê hatiye definkirin.

Berhemên Wî

Şêx ‘Ebdurrahman di gelek mijaran de bûye ‘alim. Di berhemên wî de; fiqih, hedîs, tefsîr, ‘eqaîde, bijişkî, stêrnasî û mentiq bûne mijarên sereke. Digel wê, di tesewwifê de jî bipêş ketiye û berhemên xwe di vê çarçoveyê de dane. Di helbestên wî de ‘işqa tesewwufî dibeliqe. Şêx ‘Ebdurrehman di helbestên xwe de mexlesên “Rûhî”, “Şemsî” û “Şemsedîn” bikar anîne. Şêx ‘Ebdurrehmanê Aqtepî di bin tesîra Melayê Cizîrî, Feqiyê Teyran û Ehmedê Xanî de maye. Ev tesîr him jî aliyê ruxsarî him jî ji aliyê naverokê ve xwe di berhemên wî de nîşan dide. Bi tevahî 13 berhemên Şêx ‘Ebdurehmanê Aqtepî li ber dest in.

Berhemên Kurdî;

Rewdu’n-Ne’îm

Şêx ‘Ebdurrehman di edebiyata Kurmancîde yekem kese ku "Mî’racname" nivîsandiye. Ev berhem bi teşeya mesnewiyê ye, bi ‘arûz e. 35 beş û 4531 beyt e. Her rûpeleke berhemê bi rengekî ye (kes, sor, zer). Cara ewilî, Mela Ehmedê Qoxî ew di sala 1966ê de çap kiriye. Cara diduyan jî di sala1986ê de, bi destê Mela Zeynelabidînê kurê Mela Remezanê Amedî hatiye çapkirin. Herwiha wî li serê şerhek jî nivîsiye û malikên wê bi zimanê ‘erebî şirove kirine. Çapa Qoxî 24O rûpel e û ya Amedî jî 534 rûpel e. Di sala 1988ê de Zeynelabidin Zinar piştî wergirtina destûrê, bi alîkariya M. Emîn Narozî, Rewdu’n-Ne’îmê ji tîpên Erebî veguhaztiye tîpên Latînî û di 1991ê de jî li Swêdê daye çapkirin. Ev çap 438 rûpel e. Mijara berhemê ravekirina şekl û şemala (şemaîl) cenabê Resûlê Xweda û Mî’rac e. Tesîra Ehmedê Xanî di vê berhemê de xwe nîşan dide.

Bide saqîya bade yê pur elem
Di dil da me hilbû hezar narê xem

Ku xemgîn bibim ez bivê cur‘e ê
Qetî’ kim bi hiddet serê xame ê

Wekî ney binalim ji qelbê hezîn
Bi kêşim hezar def‘e ah û enîn

Qelem germî bîtin di nezmê gelek
Binalin li ser çerxê ‘alî melek

Nezim kim hinik metemê metemî
Ku giryende kim îns û cinnan hemî

Eger çi ne meqsûdî bû ev kelam
Welêkin ji min xwostî besta meqam

Ji bû hubbê Şehzadeganê Nebî
Nezim kim li vir bendekî ecnebi

Dîwan a Rûhî

Dîwana Rûhî ne dîwaneke muretteb e. Dî dîwana de 28 helbest hene. Bi teşeyên xezel, qesîde, murebbe’, muxemmes û mulemme’ helbest nivîsine. Di nav cureyên helbestên wî de ne‘t, medhiye û recmiyye jî hene. Helbestên wî di çarçoveya tesewwifê de ne.

Gul

Leb gul û gerden gul û xebxeb gul û ruxsar e gul

Dêm gul û çehre gul û ten gul seraser yar e gul

Qed gul û qamet gul û xeddê mûnewwer gul gulî

Cebhetê beyda gul e gul turre ê terrare gul

Çendî nazik herekat e butê gul pîrehenem

‘Işwe gul nazê gul û rûniştin û reftar e gul

Nîne kes yarek wekî yarê me yekser gul bitin

Zulfe muşkîn bûyê gul hem kakulê mekkar e gul

Misle bulbul bê hişî yarê gul endamim çira

Çonkî gîysû helqedar in perçemê ‘eyyar e gul

Hem zinexdan gul heme gul sîne gul ber gul temam

Goşîwarê zer li ser gul nikhetê dildar e gul

‘Aşiqim wek bulbilê fesla buharê gul bidest

Lew di nêv camê me îxfaye gul û îzhar e gul

Zend û bazû gul bizane kef gul û esbû’ gul e

Xunçewem lew ‘aşiqan subh û mesa ezkar e gul

Çeşme min ‘eynê gulab e j dîtina yarê ‘ezîz

Xende gul bûse gul û awur gul û dîdar e gul

Dîlberê gulbun çu gul hîna vebe der ‘alemê

Ewwel û axir gul e ‘alem hemî gulzar e gul

Yarê min terkîbê endamê gul e yekser gul e

Werdê min daîm gul e hem qelbê min efkar e gul

Avîtî ‘işqa te ser min cumle gul tên gulşenê

Meqsedê ‘aşiq çu gul bit seng e gul hem xar e gul

Xaliba Rûhî mûşerref bû bi wesla gulrûxan

Lew xezel gul gul dibêjit serteser tikrar e gul

Tarîx

Kitêbeke wî li ser tarîxê ye û bi zimanê Kurdî ye. Malûmatên di derheqê vê kitêbê di Rojnameya “Kürt Te‟avün ve Teraki”yê de tê dîtin. Kitêb destxet e û hinek beĢên wê jê kêm in. Heta niha xebat li ser nehatiye kirin.

Berhemên Erebî;

1- Kîtabu’l-Îbrîz

2- Keşfu’z- Zulam Fî ‘Eqaîdî Ferq’il- Îslam

3- Minhacu’l-Ûsûl

4- Pirtûkek li ser stêrnasiyê

5- Teqwîm/ rojimêr

6- Kitabu’s-Serfî we’n-Nehwî

7- Kitabu’t-Tip

Xebatine Derbarê Şêx ‘Ebdurrehmanê Aqtepî de

Abdurrahman Aktepî'nin Divanında Hayvan Mazmunları, Hoca Ahmet Yesevi, Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Kongresi, 26- 27 Ağustos 2019, Gölbaşı- Adıyaman.

Aslanoğlu, O. (2020). Gîya di Dîwana Şêx Ebdurrehmanê Aqtepî da . The Journal of Mesopotamian Studies , 5 (1) , 2-46 . DOI: 10.35859/jms.2020.676912

Aqtepî , Ş. E. (2019). Dîwan, (amadekar: Mehmed Emîn Hêvîdar),Weşanên Dara, Kanûna Pêşîn, Stenbol.

Axtepî, Ş. E. (2013) Dîwana Rûhî, Diyarbekir: Weşanên Belkî.

Bozan, M. (2011). Osmanlılar’ın Son Döneminde Makâlât ve Fırak Geleneği: Şeyh Abdurrahman Aktepî Örneği . Marife Dini Araştırmalar Dergisi , 11 (1) , 115-136 . Retrieved from http://marife.org/en/pub/issue/37800/436422

Ertekin, M. Z. (2015). Qelem Di Rewdinne’îma Şêx Ebdurrehmanê Aqtepî De. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi , 1 (2) , 8-27 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/en/pub/buydd/issue/23840/253989

Ertekin, M. Z. (2019). “Recmiyye/Le‟netname Wek Cureyek Nezmê û Le‟netnameya Şêx Ebddurrehmanê Aqtepî ( Lêkolîn-Ferheng)”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Nisan-2019, Cilt: 11, Sayı: 1(23).

Ertekin, M. Z. & Yıldız, A. (2022), Govenda Zimanan Mulemme’ Di Edebîyata Kurdî Ya Klasîk Da, Weşanên Lorya, Wan

Gîya Di Dîwana Şêx Evdirrehman Aqtepî Da, The Journal of Mesopotamion Studies, C: 5/1, Winter 2020.

Özaydın, M. (2008) Şeyh Abdurahman Aktepe Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü Temel Îslam Bilimleri (Tasavvuf) Anabilim Dalı, Yayımlanmış Doktora Tezi.

Yıldız, Zeynep, (2020), Lêkolînek Li Ser Dîwana Şêx ‘Ebdurrehmanê Aqtepî (Rûhî), (Teza Lîsansa Bilin), Zanîngeha Bîngolê

Zinar, Z. (1991). Şêx Ebdurrehmanê Axtepî Rewdneîm. Stokholm.